দশম শ্ৰেণী৷ ভূগোল৷ তৃতীয় অধ্যায়৷ প্ৰথম খণ্ড

 

পৃথিৱীৰ ভূগোল

৩.১- পৃথিৱীৰ চমু পৰিচয়

মাটিকালি- ৫১০ নিযুত বর্গ কিলোমিটাৰ৷ ইয়াৰে ১৪৯ নিযুত বর্গ কি: মি: স্থলমণ্ডল (Lithosphere) (২৯%), ৩৬১ নিযুত বর্গ কি: মি: জলমণ্ডল (Hydrosphere) (৭১%)৷ জলমণ্ডলৰ বৃহৎ অংশ (৫৭%) দক্ষিণ গোলার্ধত আৰু স্থলভাগৰ বৃহৎ অংশ (৬৭%) উত্তৰ গোলার্ধত অৱস্থিত৷ সেয়েহে পৃথিৱীৰ মুঠ জনসংখ্যাৰ প্ৰায় ৯০% উত্তৰ গোলার্ধত বাস কৰে৷

জলমণ্ডল আৰু স্থলমণ্ডল

স্থলভাগত আছে- এছিয়া (বৃহত্তম), আফ্ৰিকা, ইউৰোপ, উত্তৰ আমেৰিকা, দক্ষিণ আমেৰিকা, ওছেনিয়া আৰু এণ্টাকটিকা৷

জলভাগত আছে- প্ৰশান্ত (বৃহত্তম), আটলাণ্টিক, ভাৰত, উত্তৰ আৰু দক্ষিণ মহাসাগৰ৷

জলভাগ

৩.২: মহাদেশ আৰু মহাসাগৰসমূহৰ বিতৰণ

মহাদেশীয় বিস্থাপন বা সঞ্চাৰণ সূত্ৰ

 মহাদেশীয় বিস্থাপন বা সঞ্চাৰণ সূত্ৰ (Continental Draft theory) অনুসৰি আদিতে ৩০০ নিযুত বছৰ পূর্বে (পূৰাজীৱীয় কল্পৰ পাৰমিয়াম যুগত) জলমণ্ডলৰ মাজত এটা স্থলমণ্ডল আছিল৷ স্থলমণ্ডলটোক পেঞ্জিয়া (Pangea) আৰু তাৰ চাৰিওফালে থকা জলমণ্ডলটোক পান্থালাছা (Panthalassa) বোলা হৈছিল৷ কিছুকাল অতিক্ৰম কৰাৰ পাছত পেঞ্জিয়াৰ প্ৰায় সোঁমাজেৰে পুবা-পশ্চিমাকৈ এখন সংকীর্ণ আৰু দীঘল সাগৰৰ সৃষ্টি হৈছিল৷ টেথিছ (Tethys Sea) নামৰ এইখন সাগৰে পেঞ্জিয়াক উত্তৰা-দক্ষিণাকৈ দুটা খণ্ড ক্ৰমে উত্তৰে আঙ্গাৰালেণ্ড (Angaraland) অথবা লৰেছিয়া (Laurasia) আৰু দক্ষিণে গণ্ডোৱানালেণ্ড (Gondowana Land) নামেৰে বিভক্ত কৰে৷ ২৫০ নিযুত বছৰৰ পূর্বে এই অংশ পুনৰ বিভাজিত হৈ বিষুৱ আৰু পশ্চিম দিশলৈ গতি কৰি বর্তমানৰ মহাদেশসমূহ সৃষ্টি হৈছিল৷ লৰেছিয়াৰ পৰা -উত্তৰ আমেৰিকা, গ্ৰীণলেণ্ড আৰু ভাৰত উপমহাদেশৰ উত্তৰে থকা ইউৰোপ আৰু এছিয়া মহাদেশ৷ আৰু গণ্ডোৱানালেণ্ডৰ পৰা- দক্ষিণ আমেৰিকা, আফ্ৰিকা, মাদাগাস্কাৰ, ভাৰতবর্ষ, আৰৱ অঞ্চল, মালয়েছিয়া আৰু অনান্য দ্বীপসমূহ, অষ্ট্ৰেলিয়া আদিৰ সৃষ্টি হৈছিল৷  

·        জলমণ্ডল আৰু স্থলমণ্ডল দুয়োটা অংশই ইটোৱে সিটোক বিভাজিত কৰি মাজে মাজে সোমাই আছে৷ অৱশ্য কাস্পিয়ান, মৰু আৰু আৰল সাগৰক বাদ দি পৃথিৱীৰ আটাইকেইখন সাগৰ-মহাসাগৰ ইখনে সিখনৰ লগত সংযোগ স্থাপন কৰি আছে৷

কাস্পিয়ান সাগৰ

আৰল সাগৰ

·        স্থলমণ্ডলক চাৰিটা বৃহৎ অংশ ক্ৰমে- প্ৰথম অংশ (এছিয়া, ইউৰোপ আৰু আফ্ৰিকা মহাদেশ) দ্বিতীয় অংশ (উত্তৰ আৰু দক্ষিণ আমেৰিকা) তৃতীয় অংশ (অষ্ট্ৰেলিয়া আৰু বহু দ্বীপ লগলাগি সৃষ্টি হোৱা ওছেনিয়া মহাদেশ) আৰু চতুর্থ অংশ (এণ্টার্কটিকা মহাদেশ)

·        প্ৰশান্ত মহাসাগৰ এছিয়া, উত্তৰ আমেৰিকা আৰু দক্ষিণ আমেৰিকাৰ মাজত অৱস্থিত; আটলাণ্টিক মহাসাগৰ উত্তৰ আমেৰিকা দক্ষিণ আমেৰিকা, ইউৰোপ আৰু আফ্ৰিকাৰ মাজত; ভাৰত মহাসাগৰ এছিয়াৰ দক্ষিণে, আফ্ৰিকাৰ পূবে আৰু ওছেনিয়াৰ পশ্চিমত অৱস্থিত; উত্তৰ মহাসাগৰ উত্তৰ আমেৰিকা, ইউৰোপ আৰু এছিয়াৰ উত্তৰ দিশত অৱস্থিত আৰু দক্ষিণ মহাসাগৰ দক্ষিণ আমেৰিকা, আফ্ৰিকা আৰু ওছেনিয়াৰৰ দক্ষিণে অৱস্থিত৷  

৩.৩: মহাসাগৰসমূহৰ অৱস্থিতি আৰু বৈশিষ্ট্য

ভূপৃষ্ঠৰ গঠন

·        আটাইকেইখন মহাসাগৰৰ তিনিখন ক্ৰমে প্ৰশান্ত (মাটিকালি-১৬৫.২ নিযুত বর্গ কি: মি:), আটলাণ্টিক (৮২.৪) আৰু ভাৰত মহাসাগৰ (৭৩.৪)  উত্তৰ আৰু দক্ষিণ দুয়োটা গোলার্ধলৈ বিস্তৃত৷ কেৱল উত্তৰ মহাসাগৰ (১৪.১) উত্তৰ গোলার্ধত আৰু দক্ষিণ মহাসাগৰ (২০.৩) দক্ষিণ গোলার্ধত অৱস্থিত৷

·        মহাসাগৰৰ তলিভাগ সমান নহয়৷ ইয়াৰ তলিত শৈলসিৰা, দ্ৰোণী, সামুদ্ৰিক টিলা, খাত আদিৰে ভৰি আছে৷ গড় গভীৰতা ৪০০০ মিটাৰ৷

মহীসোপান আৰু মহীঢাল

মহাসাগৰ তলি

·        উপকূলৰ পৰা মাজভাগলৈ যথাক্ৰমে মহীসোপান (উপকূলৰ চাৰিওফালে থকা অগভীৰ/২০০ মিটাৰ পর্য্যন্ত), মহীঢাল (২০০০ মিটাৰ পর্য্যন্ত), গভীৰ সমুদ্ৰতল (৪০০০ মিটাৰ পর্য্যন্ত গভীৰ), সমুদ্ৰতলীয় দ্ৰোণী, সামুদ্ৰিক শৈলসিৰা আৰু দ্বীপ আৰু গভীৰ সমুদ্ৰখাত (গড় হিচাপত ৮০০০ মিটাৰ পর্য্যন্ত) বিভক্ত৷

·       প্ৰশান্ত মহাসাগৰ:- উত্তৰে আমেৰিকা যুক্তৰাষ্ট্ৰৰ আলাস্কা, চাইবেৰিয়াৰ পূব অংশ আৰু উত্তৰ মহাসাগৰ; দক্ষিণে অষ্ট্ৰেলিয়া, নিউজিলেণ্ড আৰু দক্ষিণ মহাসাগৰ; পূবে উত্তৰ আৰু দক্ষিণ আমেৰিকা মহাদেশৰ পশ্চিম উপকূল; আৰু পশ্চিমে এছিয়া মহাদেশৰ পূব উপকূল আৰু জাপান, ফিলিপাইন দ্বীপপুঞ্জ আদিয়ে আগুৰি আছে৷

ü  গড় গভীৰতা-৫০০০ মিটাৰ৷

ü  সৰু-ডাঙৰ কমেও ২০,০০০ টা সামুদ্ৰিক দ্বীপ আছে৷ যেনে- জাপান, টাইৱান, ফিলিপাইন, নিউজিলেণ্ড, ইন্দোনেছিয়া, হাৱাই আদি৷

জাপান

টাইৱান

ফিলিপাইন

মালয়ছিয়া

হাৱাই

ü  পৃথিৱীৰ গভীৰতম খাত মেৰিয়ানা বা চেলেঞ্জাৰ (১১,০২২ মিটাৰ) ইয়াত অৱস্থিত৷ অনান্য উল্লেখযোগ্য খাত- এলিউছিয়ান, কিউৰাইল, ফিলিপাইন, টোংগা, পেৰু-চিলি আদি৷

ü  সাগৰ- বেৰিং সাগৰ, ওখটস্ক, জাপান, দক্ষিণ চীন, ফিলিপাইন, আলাস্কা সাগৰ আদি৷

·        আটলান্টিক মহাসাগৰ:- দ্বিতীয় বৃহত্তম সাগৰখন পৃথিৱীৰ মুঠ মাটিকালিৰ এক ষষ্ঠাংশ৷ আকৃতি ইংৰাজী S আখৰটোৰ দৰে৷ উত্তৰে গ্ৰীণলেণ্ড আৰু উত্তৰ মহাসাগৰ; দক্ষিণে দক্ষিণ মহাসাগৰ; পূবে ইউৰোপ আৰু আফ্ৰিকা মহাদেশ আৰু পশ্চিমে উত্তৰ আমেৰিকা আৰু দক্ষিণ আমেৰিকা৷

ü  গড় গভীৰতা ৩০০০ মিটাৰ৷

ü  মহাসাগৰখনৰ প্ৰায় সোঁমাজেৰে উত্তৰা-দক্ষিণাকৈ এটা দীঘলীয়ে মধ্য আটলাণ্টিক শৈলসিৰা আছে৷ উত্তৰ অংশটো ডলফিন উত্থান আৰু দক্ষিণ অংশটো চেলেঞ্জাৰ উত্থান৷

ü  সামুদ্ৰিক দ্বীপ:- আইচলেণ্ড, নিউফাউণ্ডলেণ্ড, বৃটিচ দ্বীপপুঞ্জ, পশ্চিম ভাৰতীয় দ্বীপপুঞ্জ, কেনেৰি, ফকলেণ্ড, বাৰমুদা আদি৷

আইচলেণ্ড

নিউফাউণ্ডলেণ্ড

বৃটিচ দ্বীপপুঞ্জ

বামুর্দা দ্বীপ

ফকলেণ্ড দ্বীপ

কেনেৰী দ্বীপপুঞ্জ

          

ü  সামুদ্ৰিক খাত- পুৱাটোর্ৰিকা, ৰোমাঞ্চ আৰু দক্ষিণ ছেণ্ডউইচ৷

ü  সাগৰ:- ভূমধ্যসাগৰ, বাল্টিক সাগৰ, কেৰিবিয়ান, মেক্সিকো উপসাগৰ, লাব্ৰাডোৰ সাগৰ, হডছন সাগৰ আদি৷

·        ভাৰত মহাসাগৰ:- তৃতীয় বৃহত্তম সাগৰ৷ উত্তৰে ভাৰত উপমহাদেশ আৰু দক্ষিণ পূব এছিয়া, দক্ষিণে দক্ষিণ মহাসাগৰ; পূবে অষ্ট্ৰেলিয়া আৰু দক্ষিণ পূব এছিয়াৰ দ্বীপসমূহ; আৰু পশ্চিমে আফ্ৰিকা মাদাগাস্কাৰ৷

ü  গড় গভীৰতা- প্ৰায় ৪০০০ মিটাৰ৷

ü সামুদ্ৰিক দ্বীপ- শ্ৰীলংকা, আন্দামান-নিকোবৰ দ্বীপপুঞ্জ, ইন্দোনেছিয়া, মালদীভ, মৰিচাচ, চিচিলিজ, মাডাগাস্কাৰ আদি৷

মাদাগাস্কাৰ

আন্দামান নিকোবৰ

শ্ৰীলংকা

ইণ্ডোনেচিয়া

মালদ্বীপ

মৰিচাচ

চিচিলি

ü  সামুদ্ৰিক খাত- চোকোত্ৰা-চাগোচ, চিচিলিজ, মাডাগাস্কাৰ, ক্ৰোজেট আদি৷

ü  সাগৰ:- আৰব সাগৰ, পাৰস্য উপসাগৰ, বংগোপসাগৰ, আন্দামান সাগৰ, লোহিত সাগৰ আদি৷

·        দক্ষিণ মহাসাগৰ:- চতুর্থ বৃহত্তম সাগৰখন এর্ণ্টাকটিকা মহাদেশৰ চাৰিওফালে আগুৰি আছে৷ ৪০° অক্ষাংশৰ দক্ষিণে বিস্তৃত৷

ü  এইখন দৰাচলতে প্ৰশান্ত, আটলাণ্টিক আৰু ভাৰত মহাসাগৰৰ বর্ধিতাংশহে৷

ü  দক্ষিনে মেৰু অঞ্চলত অৱস্থিত বাবে বছৰটোৰ বেছিভাগ সময়েই মহাসাগৰখন বৰফেৰে ঢাক খাই থাকে৷

·        উত্তৰ মহাসাগৰ:- পৃথিৱীৰ ক্ষুদ্ৰতম মহাসাগৰখন উত্তৰ মেৰুৰ চাৰিওফালে বিস্তৃত আৰু আকৃতি ঘূৰণীয়া৷ এছিয়া, ইউৰোপ আৰু উত্তৰ আমেৰিকা মহাদেশৰ উত্তৰাংশই উত্তৰ মহাসাগৰক আগুৰি আছে৷

ü  গড় গভীৰতা ৩৫০০ মিটাৰ৷

ü  পানী বছৰটোৰ বেছিভাগ সময়ে ডাঠ বৰফেৰে ঢাক খাই থাকে৷