দশম শ্ৰেণী৷ ইতিহাস খণ্ড৷ প্ৰথম অধ্যায়/ বংগ বিভাজন (১৯০৫-১৯১১) আৰু স্বদেশী আন্দোলন

 

প্ৰথম অধ্যায়     

   বংগ বিভাজন (১৯০৫-১৯১১) আৰু স্বদেশী আন্দোলন

অতি চমু উত্তৰৰ প্ৰশ্ন:-

১. বংগ বিভাজন কোনগৰাকী ভাইচৰয়ৰ শাসনকালত সংঘটিত হৈছিল ?

উত্তৰ- ভাইচৰয় লর্ড নেথানিয়েল কার্জন (১৮৯৯-১৯০৫)

লর্ড কার্জন

২. ১৯০৫ খ্ৰীষ্টাব্দৰ কোন তাৰিখে বংগ বিভাজন কার্যকৰী হৈছিল?

উত্তৰ- ১৬ অক্টোৱৰ, ১৯০৫

৩. বিদেশী পণ্য বর্জনৰ প্ৰস্তাৱ কোনখন সভাত গ্ৰহণ কৰা হৈছিল?

উত্তৰ- দিনজানপুৰৰ প্ৰতিবাদী সভাত (২০ জুলাই, ১৯০৫)

৪. স্বদেশী আন্দোলনৰ সময়ছোৱাত ‘যুগান্তৰ’ নামৰ সংবাদপত্ৰখন সম্পাদনা কোনে কৰিছিল ?

উত্তৰ- ভূপেন্দ্ৰনাথ দত্ত (সাপ্তাহিক, ১৯০৬)

৫. বংগদেশত ‘জাতীয় শিক্ষা পৰিষদ’ নামৰ অনুষ্ঠানটো কেতিয়া গঠন কৰা হৈছিল?

উত্তৰ- ১১ মার্চ, ১৯০৬ (কলিতাৰ টাউন হলত)

৬. ‘বেংগল কেমিকেলছ’ নামৰ উদ্যোগ প্ৰতিষ্ঠানটোৰ প্ৰধান উদ্যোক্তা কোন আছিল?

উত্তৰ- আচার্য প্ৰফুল্ল চন্দ্ৰ ৰায় (২৫ জুলাই, ১৯০৬)

৭. কাৰ পৌৰোহিত্যত অনুষ্ঠিত জাতীয় কংগ্ৰেছৰ অধিৱেশনে ভাৰতীয়ৰ বাবে ‘স্বৰাজ’ বিচাৰি প্ৰস্তাৱ গ্ৰহণ কৰিছিল?

উত্তৰ- দাদাভাই নৌৰজী (কলিকতা অধিৱেশন, ১৯০৬)

৮. ‘বন্দিনী ভাৰত’ নামৰ নাটকখনৰ ৰচক কোন?

উত্তৰ- অম্বিকাগিৰী ৰায়চৌধুৰী

৯. বংগদেশৰ একত্ৰিকৰণ কেতিয়া হৈছিল?

উত্তৰ- ১৯১১ চন৷

চমু উত্তৰৰ প্ৰশ্ন:

১. বংগ বিভাজনে সৃষ্টি কৰা ‘পূর্ববংগ আৰু অসম’ নামৰ প্ৰদেশখনৰ সৈতে সংলগ্ন হোৱা প্ৰধান তিনিটা ভৌগোলিক সংমণ্ডল উল্লেখ কৰা৷

উত্তৰ- ‘পূর্ববংগ আৰু অসম’ প্ৰদেশৰ সৈতে সংলগ্ন হোৱা ভৌগোলিক সংমণ্ডল তিনিটা হৈছে- ৰাজশাহী, ঢাকা আৰু চট্ৰগাম৷

২. বংগ বিভাজনৰ অন্তর্নিহিত উদ্দেশ্য কি আছিল চমুকৈ লিখা৷

উত্তৰ- ইংৰাজ চৰকাৰে ১৯০৫ চনৰ ১৬ অক্টোৱৰত বংগ বিভাজন কার্ষকৰী কৰে৷ বংগ প্ৰদেশক এজন লেফটেনেণ্ট গৱর্ণৰে শাসন কৰিব নোৱৰাৰ অজুহাত দেখুৱাই দুভাগত বিভক্ত কৰিছিল৷ কিন্তু ইয়াৰ অন্তনিহিত উদ্দেশ্য বেলেগ আছিল৷ তলত তাৰ কাৰণবোৰ দিয়া হ’ল-

ক) বংগদেশৰ হিন্দু-মুছলমানৰ মাজত একতা ভাঙি সাম্প্ৰদায়িক মনোভাৱৰ বিস্তাৰ ঘটোৱা৷

খ) বংগ প্ৰদেশক দ্বিখণ্ডিত কৰি হিন্দু বঙালী আৰু বুদ্ধিজীৱী সকলক দুয়োখন প্ৰদেশত সংখ্যালঘুত পৰিণত কৰা৷

গ) একতাৰ শক্তিক বিভাজিত কৰি ইংৰাজ বিদ্বেষী চৰমপন্থীসকলক দমন কৰা ৷

৩. বংগ বিভাজনবিৰোধী আন্দোলনে ‘স্বদেশী আন্দোলন’ নাম কিয় পাইছিল চমুকৈ লিখা ৷

উত্তৰ- বংগ বিভাজনে (১৬ অক্টোৱৰ, ১৯০৫) বিশাল বংগক দুটা ভাগত বিভক্ত কৰে৷ জনসাধাৰণক বংগচ্ছেদ কার্যই অসন্তুষ্টিৰ ভাৱ জগাই উলিছিল৷ বঙালী জাতীয়তাবাদক ধ্বংস কৰি হিন্দু-মুছলমানৰ মাজত বিভেদ সৃষ্টি কৰিব খুজিছে বুলি জাতীয় আন্দোলন সূচনা কৰিছিল৷

পূর্ব বংগ, উত্তৰ বংগ আৰু পশ্চিম বংগত অনুষ্ঠিত প্ৰতিবাদী সভাত সংঘবদ্ধভাৱে বিদেশী বস্তু বর্জন আৰু নিজ দেশত ভাৰতীয়ৰ হাতেৰে প্ৰস্তুত সামগ্ৰী গ্ৰহণৰ সিদ্ধান্ত অনুমোদিত হয়৷ ১৯০৫ চনৰ ২০ জুলাইত দিনজানপুৰত অনুষ্ঠিত বিশাল জন সভাত বিদেশী বস্তু বর্জনৰ প্ৰস্তাৱ গ্ৰহণ কৰাৰ পৰা আন্দোলনটো ‘স্বদেশী আন্দোলন’ নামেৰে পৰিণত হৈছিল৷

৪. স্বদেশী আন্দোলনে জাতীয় শিক্ষালৈ আগবঢ়োৱা বৰঙণিৰ বিষয়ে আলোচনা কৰা৷

উত্তৰ:- বংগ বিভাজনৰ বিপক্ষে ভাৰতীয়ই আৰম্ভ কৰা স্বদেশী আন্দোলনত ভাৰতীয় ছাত্ৰসকলেও অংশগ্ৰহণ কৰিছিল৷ সেই কাৰনে বংগ প্ৰদেশৰ চৰকাৰৰ মূখ্য সচিব আৰ ডব্লিউ কার্লাইলে ছাত্ৰসকলত আন্দোলনৰ পৰা বিৰত থাকিবলৈ জাননী জাৰি কৰে৷ ৰবীন্দ্ৰনাথৰ আহ্বানত কিন্তু চৰকাৰৰ আদেশ অমান্য সিদ্ধান্ত গ্ৰহণ কৰে৷ বিশ্ববিদ্যালয়সমূহক গোলামখানা আখ্যা দি ছাত্ৰ সকল ওলাই আহি জাতীয় শিক্ষা গ্ৰহণ কৰিবলৈ আহ্বান জনায়৷

         কলিকতাৰ এখন জনসভাত কবিগুৰুৱে ‘বংগ জাতীয় বিদ্যালয়’ আৰম্ভ কৰে৷ পিছলৈ ৰংপুৰ আৰু অনান্য স্থানত চৰকাৰী বিদ্যালয় ত্যাগ কৰা শিক্ষার্থীক লৈ জাতীয় বিদ্যালয় স্থাপন কৰে৷ ৰাসবিহাৰী বসুৰ অধ্যক্ষতাত কলিকতাত জাতীয় শিক্ষাৰ শীর্ষ অনুষ্ঠান ‘জাতীয় শিক্ষা পৰিষদ’ গঠন হয়৷

অৰবিন্দ ঘোষৰ অধ্যক্ষতাত ১৯০৬ চনত বংগ জাতীয় মহাবিদ্যালয় স্থাপন কৰা হৈছিল৷ ডিচেম্বৰত সেইখন বংগ জাতীয় বিশ্ববিদ্যালয়লৈ উন্নীত কৰা হয়৷ একেদৰে তাৰকনাথ পালিতৰ অর্থসাহার্য্যত বেংগল টেকনিকেল ইনষ্টিটিউট নামৰ শিক্ষানুষ্ঠান গঢ়ি উঠিছিল৷ বর্তমান এইখনক যাদৱপুৰ বিশ্ববিদ্যালয় নামেৰে জনা যায়৷ আন্দোলনৰ সময়খিনিত ৬২ খন মাধ্যমিক আৰু ৩০০০ প্ৰাথমিক জাতীয় বিদ্যালয় গঠন হয়৷ কেৱল বংগদেশতেই নহয় ভাৰতৰ অন্য প্ৰান্তটো জাতীয় বিদ্যালয় স্বদেশী আন্দোলনৰ সময়ত স্থাপন হৈছিল৷ এইবোৰে জাতীয় শিক্ষালৈ উল্লেখযোগ্য বৰঙণি আগবঢ়াইছিল৷  

৫. স্বদেশী আন্দোলনৰ সময়ছোৱাত বংগদেশৰ জাতীয় শিল্পৰ বিকাশ কেনেদৰে হৈছিল ?

উত্তৰ- বংগ বিভাজনৰ বিৰোধিতাৰৰে আৰম্ভ হোৱা স্বদেশী আন্দোলনৰ সময়ছোৱাত বংশদেশত জাতীয় শিল্প-কাৰখানা গঢ়ি তোলাৰ অনুকূল পৰিৱেশ সৃষ্টি হৈছিল৷ স্বদেশী সামগ্ৰীৰ ব্যৱহাৰ বৃদ্ধি পোৱাত কুটিৰ শিল্প আৰু ডাঙৰ শিল্প, জাতীয় বেংক, স্বদেশী বীমা কোম্পানীৰ চাহিদা বৃদ্ধি পাইছিল৷ তাৰ ফলস্বৰূপে বংগদেশত আত্মশক্তি আৰু আত্মনির্ভশীলতাৰ বাতাবৰণ গঢ়িবলৈ বহুতো ব্যক্তিয়ে স্বদেশী উদ্যোগ-প্ৰতিষ্ঠান স্থাপন কৰিছিল৷ ব্যৱসায় বাণিজ্য আৰু শিল্পৰ ক্ষেত্ৰত বংগদেশত স্থাপিত স্বদেশী প্ৰতিষ্ঠানৰ বিকাশ   তলত উল্লেখ কৰা হ’ল

ক) ৰবীন্দ্ৰনাথ ঠাকুৰৰ- স্বদেশী ভাণ্ডাৰ (১৮৯৭) বস্ত্ৰ প্ৰতিষ্ঠান৷

খ) যোগেশচন্দ্ৰ চৌধুৰী আৰু কৃষ্ণবিহাৰী সেন- বউবজাৰৰ ‘ইণ্ডিয়ান ষ্টোৰছ’ (১৯০৫) ত সকলো স্বদেশী সামগ্ৰী৷

গ) সৰলা দেৱী- বিধান সৰণীত স্থাপিত ‘লক্ষী ভাণ্ডাৰ’ (১৯০৩)৷

ঘ) আব্দুল হালিম গজনবি- লাল বজাৰত প্ৰতিষ্ঠিত ‘ইউনাইটেড বেংগল ষ্টোৰছ’ (১৯০৬)৷

ঙ) নীলৰতন চৰকাৰ- ‘বংগলক্ষী কটন মিল’ (১৯০৬, ১ আগষ্ট)৷

চ) আচার্য প্ৰফুল্লচন্দ্ৰ ৰায়- ‘বেংগল কেমিকেলছ’ (১৯০৬, ২৫ জুলাই)৷

ছ) জামছেদজী টাটা- লৌহ শিল্প কাৰখানা (১৯০৭) ইত্যাদি৷

এনেদৰে স্বদেশী আন্দোলনৰ সময়ত বংগদেশত জাতীয় শিল্পৰ বিকাশ হৈছিল৷

৬. স্বদেশী আন্দোলন দমন কৰাৰ উদ্দেশ্যে ব্ৰিটিছ চৰকাৰে কি কি আন্দোলনবিৰোধী কার্য্যসুচী গ্ৰহণ কৰিছিল?

উত্তৰ- স্বদেশী আন্দোলন দমন কৰাৰ উদ্দেশ্যে ব্ৰিটিছ চৰকাৰে বহুকেইটা আন্দোলনিৰোধী কার্য্যসূচী গ্ৰহণ কৰিছিল৷ তলত তাৰে উল্লেখ কৰা হ’ল=

ক) জাতীয় কংগ্ৰেছৰ উদাৰপন্থী নেতাসকলক নিজৰ হাতত ৰাখিবলৈ উপাধি, পদক আৰু পদ প্ৰদান কৰিছিল৷

খ) সদস্য সকলক উচ্চ ন্যায়লয়ৰ বিচাৰপতিৰ পদ, ব্ৰিটিছ সংসদত সদস্য পদ, প্ৰাদেশিক পর্যায়ৰ লোভনীয় পদ যাচিছিল৷

গ) বংগদেশৰ মুখ্য সচিব আৰ. ডব্লিউ. কার্লাইলে ছাত্ৰসকলত আন্দোলনত অংশ নলবলৈ  জাননী জাৰি কৰিছিল৷

৭. স্বদেশী আন্দোলনৰ তিনিটা ফলাফল উল্লেখ কৰা৷

উত্তৰ- স্বদেশী আন্দোলনৰ বহুকেইটা ফলাফল আছিল৷ তাৰে তিনিটা তলত উল্লেখ কৰা হ’ল-

ক) মুছলিম লীগৰ প্ৰতিষ্ঠা:- হিন্দু-মুছলমানৰ একতা ধ্বংস কৰিবৰ বাবে ইংৰাজে বংগ বিভাজন কৰিছিল৷ লর্ড কার্জনৰ পিছত লর্ড মিণ্টোৱে ভাইচৰয় পদত অধিষ্ঠিত হৈ নবাব ছলিমউল্লাৰ সহায়ত মুছলিম লীগ গঠন কৰে৷ মুছলমানসকলৰ বাবে পৃথক নির্বাচনৰ ব্যৱস্থাৰ সুবিধা দিছিল৷

খ) মহিলাৰ অংশগ্ৰহণ:- স্বদেশী আন্দোলনত পুৰুষৰ লগতে মহিলাই অংশগ্ৰহণ কৰিছিল৷ সৰলা দেৱী চৌধুৰীণীয়ে বিভিন্ন উৎসৱ অনুষ্ঠান আয়োজন কৰাৰ লগতে যুৱক-যুৱতীসকলৰ বাবে লাঠীখলে আৰু কুস্তিৰ প্ৰশিক্ষণ দিয়াইছিল৷ ভগিনী নিবেদিতাই দেশৰ নাৰী আৰু যুৱকসকলক দেশীয় শিল্পৰ যোগেদি স্বনির্ভৰশীল হ’বলৈ আহ্বান জনাইছিল৷

গ) জাতীয় সাহিত্য:- শ্বদেশী আন্দোলনৰ পটভূমিত বিভিন্ন সংবাদপত্ৰ, আলোচনী, গ্ৰন্থ, নাটক, প্ৰবন্ধ আৰু গীত প্ৰকাশ পাইছিল৷ সংবাদপত্ৰসমূহে বংগভংগ বিৰোধী আন্দোলনৰ গতি তীব্ৰ কৰি তুলিছিল৷ গীতসমূহে বঙালী জাতীক উদ্বুদ্ধ কৰিছিল৷

৮. স্বদেশী আন্দোলনৰ তিনিটা অৱদান উল্লেখ কৰা৷

উত্তৰ:-  স্বদেশী আন্দোলনৰ তিনিটা অৱদান হৈছে-

ক) বেছিভাগ মানুহেই আন্দোলনত সমৱেত হ’লে গণ আন্দোলনৰ ৰূপ পায় সেই ৰাজনৈতিক শিক্ষা আন্দোলনৰ পৰা লাভ কৰিছিল৷

খ) স্বদেশী আন্দোলনৰ ভাৰতীয় জাতীয় কংগ্ৰেছক এটা বৃহত্তৰ আনুষ্ঠান হিচাপে আত্মপ্ৰকাশ কৰাত সুযোগ প্ৰদান কৰে৷

গ) স্বদেশী আন্দোলনৰ মাজেৰে ভাৰতবর্ষত সশস্ত্ৰ বিপ্লৱৰ সূচনা হৈছিল৷ অস্ত্ৰৰ দ্বাৰাহে বিপ্লৱৰ পথ সুগম বুলি প্ৰতিফলিত হৈছিল৷

চমু টোকা লিখা:-

১) কবিগুৰু ৰবীন্দ্ৰনাথ ঠাকুৰ:-

ভাৰতীয় ডাক টিকটত কবিগুৰু

কবিগুৰু খ্যাত ৰবীন্দ্ৰনাথ ঠাকুৰে বংগ ভংগৰ বিৰোধিতা কৰিছিল৷ হিন্দু-মুছলমানৰ মাজত ঐক্যতা বজাই ৰাখিবলৈ আহ্বান জনাইছিল৷ বংগ ভংগ কার্যকৰী হোৱাৰ দিনা তেওঁ ‘বাঙালিৰ প্ৰাণ, বাঙালিৰ মন, এক হওক’ নামৰ ৰাশী সংগীতটি লিখি কলিকতাত পথচাৰীক গোৱাই হাতত ৰাখী পিন্ধাইছিল৷ আন্দোলনক আধাৰ কৰি তেওঁ মুঠ ২৩ টি গীত ৰচনা কৰিছিল৷ তাৰ মাজৰ দুটি বিখ্যাত গীত হৈছে- ‘যদি তোৰ ডাক শুনে কেও না’ আৰু ‘আমাৰ সোনাৰ বাংলা’৷ স্বদেশী আন্দোলনৰ পটভূমিত তেওঁ ‘ভাই ভাই এক ঠাই’ নামৰ বিখ্যাত প্ৰবন্ধ লিখিছিল৷

শিক্ষার্থীসকলক চৰকাৰী শিক্ষানুষ্ঠান এৰি স্বদেশী শিক্ষা গ্ৰহন কৰিবলৈ তেওঁ আহ্বান জনাইছিল৷  নিজেও স্বদেশী ভাণ্ডাৰ নামৰ প্ৰতিষ্ঠা স্থাপন কৰে৷ তেখেতে ভাৰতৰ ৰাষ্ট্ৰীয় সংগীত ‘জনগণ মন অধিনায়ক’ লিখিছিল৷ নোৱেল পুৰস্কাৰ লাভ কৰা প্ৰথম ভাৰতীয়৷

২) মার্গাৰেট এলিজাবেথ নবোল (ভগিনী নিবেদিতা) (১৮৬৪-১৯১১):

ভগিনী নিবেদিতা

         আয়াৰলেণ্ডত জন্মগ্ৰহণ কৰা এইগৰাকী মহিলাই কলিকতাত থকা সময়ত বহুকেইটা ভাৰতীয় সংগঠনৰ লগত জড়িত আছিল৷ তেওঁ স্বদেশী আন্দোলনৰ সময়ত বিবেকানন্দ ছ’চাইটি, অনুশীলন সমিতি, ইয়ংমেনছ হিন্দু ইউনিয়নৰ হৈ সেৱা আগবঢ়াইছিল৷ ড’ন ছ’চাইটিৰ হৈ ছাত্ৰ সকলৰ মাজত দেশাত্মবোধ জাগ্ৰত কৰিছিল৷ লগতে যুৱক-যুৱতীসকলক দেশীয় শিল্পৰ যোগেদি স্বনির্ভৰশীল হ’বলৈ আহ্বান জনাইছিল৷ তেওঁ অবনীন্দ্ৰনাথ ঠাকুৰৰ ‘বংগ মাতা’ ছবিখনক ‘ভাৰত মাতা’ ৰূপ দিছিল৷

৩) নবাব ছলিমউল্লা

নবাব ছলিমউল্লা

তেওঁ আছিল ঢাকাৰ নবাব৷ লর্ড মিণ্টোৰ পৰা তেওঁ ১৪ লাখ টকা নগণ্য সূতত ধাৰলৈ লৈছিল৷ ১৯০৬ চনত বংগদেশৰ একাংশ শিক্ষিত মুছলমান লৈ ঢাকাত ‘সর্বভাৰতীয় মুছলিম লীগ’  অনুষ্ঠান গঠন কৰে৷ অনুষ্ঠানত তেওঁ ঘোষণা কৰিছিল ব্ৰিটিছ চৰকাৰে মুছলমান চৰকাৰক ৰাইজৰ ৰাজনৈতিক অধিকাৰ আৰু স্বার্থৰ প্ৰতি সদা সচেতন৷ মুছলমান ৰাইজে চৰকাৰৰ প্ৰতি আনুগত্য প্ৰকাশ কৰিব লাগে বুলি আহ্বান জনাইছিল৷

৪) অম্বিকাগিৰী ৰায়চৌধুৰী   

 

টাইমলাইনত বংগ বিভাজন (১৯০৫-১১) আৰু স্বদেশী আন্দোলন

১৭৬৫:- এলাহবাদ সন্ধিৰ যোগেদি মোগল সম্ৰাট শ্বাহ আলমৰ পৰা কোম্পানীৰ ৰবার্ট ক্লাইবে বংগৰ লগতে বিহাৰ আৰু উৰিষ্যাৰ ওপৰত ৰাজনৈতিক কতৃর্ত্ব লাভ৷ পিছলৈ তিনিওটা অংশক মিলাই বংগ প্ৰদেশ সৃষ্টি কৰে৷

১৭৭৩:- ইংলেণ্ডৰ চৰকাৰে নিয়ন্ত্ৰণকাৰী আইন (Regulating Act-1773) প্ৰৱর্তন কৰি বংগ প্ৰেছিডেন্সিৰ গৱর্ণৰ পদটো ‘গৱর্ণৰ জেনেৰেল’ (Governor General) লৈ উন্নীত কৰে৷ ব্যৱস্থাই বোম্বাই আৰু মাদ্ৰাজৰ গৱর্ণৰ দুগৰাকীক Fort William ৰ তলতীয়া কৰে৷ তেওঁৰ দায়িত্বভাৰ বৃদ্ধি পোৱাৰ বাবে বংগ প্ৰদেশ শাসনৰ বাবে এজন লেফটেনেণ্ট গৱর্ণৰ নিয়োগ কৰে৷ 

১৮২৬:- য়াণ্ডাবু সন্ধি (২৪ ফেব্ৰুৱাৰী)ৰৰ যোগেদি অসম তথা ব্ৰক্ষ্মপুত্ৰ উপত্যাকাৰ আহোম ৰাজ্য কোম্পানীৰ অধীনলৈ যায়৷ একেদৰে কাছাৰ (১৮৩২), খাছীয়া পাহাৰ (১৮৩৩), জয়ন্তীয়া পাহাৰ (১৮৩৫), মটক আৰু শদিয়া ৰাজ্য (১৮৩৯), খামতি অৰু চিংফৌ ৰাজ্য (১৮৪৩), আঙ্গামীসকলৰ নগা পাহাৰ (১৮৫৪) চনত ভাৰত বৃট্ৰিছ শাসনৰ অধীন হৈছিল৷ ১৮৭৪ চনলৈ এই অঞ্চলসমূহ বংগ প্ৰদেশৰ লেফটেনেণ্ট গৱর্ণৰ যোগেদি পৰিচালিত হৈছিল৷

১৮৫৭:- চিপাহী বিদ্ৰোহ৷ ভাৰতীয় প্ৰশাসনিক ব্যৱস্থা নতুনকৈ সজাবলৈ সিধান্ত৷ উত্তৰ আৰু পূব ভাৰতৰ বিশাল এলেকা আৱৰা বংগ প্ৰদেশৰ সু-শাসনৰ বাবে ভাগ কৰিবৰ সিধান্ত৷ দেশৰ শাসন ব্যৱস্থাৰ বাবে কলিকতা, বোম্বাই অৰু মাদ্ৰাজক ‘প্ৰেছিডেন্সি’ ঘোষণা কৰে৷

১৮৬৬:- বংগদেশৰ অর্ন্তগত উৰিষ্যাত ভয়ানক দুর্ভিক্ষত প্ৰায় ১০,০০০ হেলাৰ লোকৰ মৃত্যু৷ ভাইচৰয় লর্ড নর্থব্ৰুকে বংগ প্ৰশাসনৰ দক্ষতাৰ অজুহাত দেখুৱাই ইংলেণ্ডৰ চৰকাৰক বংগ বিভাজনৰ প্ৰস্তাৱ দাখিল কৰে৷

১৮৭৪:- ব্ৰক্ষ্মপুত্ৰ উপত্যকাৰ ৬ খন জিলা ক্ৰমে- গোৱালপাৰা, কামৰূপ, নগাঁও, দৰং, শিৱসাগৰ আৰু লক্ষীমপুৰ ক খাছীয়া-জয়ন্তীয় পাহাৰ, নগা পাহাৰ, গাৰো পাহাৰ, কাছাৰ আৰু শ্ৰীহত্ৰক লগ লগাই অসম ৭ ফেব্ৰুৱাৰীত ‘অসম’ প্ৰদেশ গঠন কৰে৷ মুঠ মাটিকালি ৫৪, ১০০ বর্গমাইল আৰু জনসংখ্যা ৪১,৫০,০০০৷ শাসনৰ বাবে মুখ্য আয়ুক্ত (Chief Commissioner পদ সৃষ্টি কৰি কর্ণেল আৰ এইচ কীটিঞ্জক  (Colneal R. H. Ketings, 1874-78)  দায়িত্ব দিয়ে৷

১৮৯৪:- অসমৰ মুখ্য আয়ুক্ত উইলিয়াম ৱার্ড (William E. Ward) অসমৰ চাহখেতিৰ সম্প্ৰসাৰণ আৰু ইউৰোপৰ ব্যৱসায়িক সা-সুবিধাৰ বাবে বংগদেশৰ চট্ৰগামলৈকে অসমৰ ভৌগোলীক সীমা সম্প্ৰসাৰণৰ প্ৰস্তাৱ দাঙি ধৰে৷

১৯০১:- মধ্যপ্ৰদেশৰ মুখ্য আয়ুক্ত এন্দ্ৰু ফ্ৰেজাৰে বংগৰ জনসংখ্যা অধিক হোৱাৰ অচিলাৰে বংগদেশৰ ভৌগোলিক সীমাৰ পৰির্ৱতন কৰাৰ প্ৰস্তাৱ কার্জনৰ আগত দাঙি ধৰে৷ তেওঁ সম্বলপুৰ আৰু উৰিষ্যাক বংগ প্ৰদেশৰ পৰা কাটি নি মধ্যপ্ৰদেশত চামিলৰ প্ৰস্তাৱ দাঙি ধৰে৷

একে বছৰতে অসমৰ আয়ুক্ত জন ব্যামফিল্ড ফুলাৰে (১৯০২-০৫) চাহ ব্যৱসায় সম্প্ৰসাৰণৰ বাবে চট্ৰগামক অসমৰ লগ লগাই দিবলৈ প্ৰস্তাৱ দিয়ে৷

১৯০৩ :- এন্দ্ৰু ফ্ৰেজাৰ বংগ প্ৰদেশৰ লেফটেনেণ্ট গৱর্ণৰ পদত অধিষ্ঠিত হোৱাত কার্জনে সীমান্ত পুনৰ গঠন পৰিকল্পনাৰ নিদের্শ দিয়ে৷ তেওঁ উইলিয়াম ৱার্ডে আগবঢ়োৱা পৰামর্শৰ ৰদ বদল কৰি বংগ বিভাজনৰ আঁচনি যুগুত কৰে৷

২৩ মার্চ: ফ্ৰেজাৰে বংগ প্ৰদেশৰ পৰা ঢাকা, চট্ৰগ্ৰাম আৰু ৰাজশাহী সংমণ্ডলক (মুঠ মাটিকালি ১,০৬,৫৪০ বর্গমাইল) কাটি অসমৰ লগত সংলগ্ন কৰি আঁচনি কার্জনৰ হাতত অর্পণ কৰে৷ তেওঁ বিস্তাৰিত বিৱৰণসহ লণ্ডন চৰকাৰৰ হাতলৈ বিষয়টো পঠায়৷

         ৬ ডিচেম্বৰ: কার্জনৰ আঁচনিখন ভাৰত সচিব হার্বাট (Herbert Risley) ৰিজলীয়ে ‘ৰিজনী পেপাৰ’ নামেৰে প্ৰকাশ কৰে৷ উল্লেখ থাকে যে এজন লেফটেনেণ্ট গৱর্ণৰেসমগ্ৰ বংগ প্ৰদেশ শাসনত অসুবিধা আছে৷ গতিকে উত্তৰ আৰু পূব বংগৰ ১৫ খন জিলা অসমৰ সৈতে লগ লগাই ‘পূব বংগ আৰু অসম’ গঠন কৰিব৷ এই পেপাৰক বংগ ভংগ নামেৰে জনা গৈছিল৷

         মাদ্ৰাজত অনুষ্ঠিত ভাতীয় জাতীয় কংগ্ৰেছৰ অধিৱেশনৰ পৰা সভাপতি লালমোহন ঘোষে চৰকাৰক বংগ ভংগ পৰিকল্পনা ত্যাগ কৰিবলৈ সকীয়নী৷

১৯০৫:- ২ ফেব্ৰুৱাৰীত কার্জনে বংগ ভংগৰ প্ৰস্তাৱ অনুমোদনৰ বাবে লণ্ডনলৈ প্ৰেৰণ কৰে৷ ৯ জুনত ভাৰত সচিৱ জন ব্ৰডৰিকে তাঁৰ বার্তাৰ যোগেদি অনুমোদন জনায়৷ ১৯ জুলাইত পৰিকল্পনাটো ভাৰত-ব্ৰিটিছ চৰকাৰে প্ৰকাশ কৰে৷ ১ ছেপ্তেম্বৰত পৰিকল্পনাটো চৰকাৰীভাৱে প্ৰকাশ কৰে৷

১৬ অক্টোৱৰ পৰা ভাৰতত বংগ ভংগ চাৰিটা পর্বত কার্যকৰী হয়৷ ক্ৰমে-

প্ৰথম দফা:- ক) ৰাজশাহী, ঢাকা আৰু চট্ৰগ্ৰাম সংমণ্ডল অসমৰ সৈতে চামিল হৈ ‘পূব বংগ আৰু অসম’ হব৷ ৰাজধানী শ্বিলঙৰ পৰা ঢাকালৈ নিয়া হব৷ শাসন অর্পণ কৰিব এজন লেফটেনেণ্ট গৱর্ণৰ হাতত৷

দ্বিতীয় দফা:- পূব বংগ আৰু অসমৰ বাবে ঢাকাত সুকীয়া উচ্চ ন্যায়ালয় স্থাপন কৰা হব৷ সুকীয়া ন্যায়ালয় নোহোৱা পযর্ন্ত কলিকতা উচ্চ ন্যায়লয়ৰ অধীনত বিচাৰ চলিব৷

তৃতীয় দফা:- পশ্চিম বংগ, বিহাৰ, উৰিষ্যা আৰু ছোটনাগপুৰক লৈ ‘বংগ প্ৰদেশ’ কলিকতাত ৰাজধানী পাৰি গঠন কৰা হ’ব৷

চতুর্থ দফা:- ১৯০৫ চনৰ ১৬ অক্টোৱৰৰ পৰা বিভাজন পৰিকল্পনা কার্য্যকৰী হ’ব৷ ইয়াৰ প্ৰতিবাদ বিভিন্ন ধৰণে জনতাৰ মাজত হৈছিল৷  

বংগভংগৰ প্ৰতিবাদত স্বদেশী আন্দোলনৰ টাইমলাইন

১৯০৪:- ১৮ ফেব্ৰুৱাৰী:- কার্জনে ঢাকাত জনসভা অনুষ্ঠিত কৰি ইছলাম ধর্মীয় জনগনক হিন্দুসকলৰ বিৰুদ্ধে মাৰবান্ধি থিয় হ’বলৈ আহ্বান৷ ভংগ বিভাজনৰ সপক্ষে জনমত গঠন৷

৬ জুলাই: সঞ্জীৱনী পত্ৰিকাৰ সম্পাদক কৃষ্ণকুমাৰ মিত্ৰই ‘বংগৰ সর্বনাশ’ নামৰ নিবন্ধ লিখি জনতাক আলোড়িত কৰে৷

১৯০৫:- ৬ জুলাই:- জাতীয় কংগ্ৰেছৰ প্ৰতিনিধি লালা লাজপত ৰায় আৰু গোপালকৃষ্ণ গোখলে লণ্ডনত উপস্থিত হৈ বংগ ভংগ আচঁনি পৰিত্যাগ কৰিবলৈ চৰকাৰক আৱেদন৷ গোখলে চৰকাৰক ‘নাইটহুড’ উপাধি ঘূৰাই দিছিল৷

১৪ জুলাই:- বংগভংগৰ বিৰুদ্ধে খুলনাত (বাগেৰবাৰী)ত প্ৰথম প্ৰতিবাদী সভা৷ অংশগ্ৰহণ কৰিছিল সুৰেন্দ্ৰনাথ বন্দ্যোপাধ্যায়, মতিলাল ঘোষ, দ্বিজেন্দ্ৰলাল মিত্ৰ৷ ১৬ আৰু ১৭ জুলাইত কিশোৰগঞ্জ আৰু পাবনাত প্ৰতিবাদী সভা৷

১৮ জুলাই:-ৰিপন কলেজ (বর্তমান সুৰেন্দ্ৰনাথ কলেজ) ৰ ছাত্ৰসকলে শ্ৰেণীকোঠা ত্যাগ কৰি আন্দোলনত অংশগ্ৰহণ৷

         ১৯ জুলাই:- বংগভংগৰ পৰিকল্পনা চৰকাৰীভাৱে প্ৰকাশ পোৱাত পিছদিনা (২০ জুলাই) দিনাজপুৰত বিশাল প্ৰতিবাদী সভা৷

৩১ জুলাই:- ৰিপন কলেজৰ নেতৃত্বত কলিকতাৰ সকলো স্কুল-কলেজৰ ছাত্ৰই আন্দোলনৰ প্ৰতিবাদী সভাত অংশগ্ৰহণ৷ কেন্দ্ৰীয় সংগ্ৰাম সমিতি গঠন৷ 

৬ আগষ্ট:- ৰবীন্দ্ৰনাথ ঠাকুৰৰ আহ্বানত কলিকতাত ‘বংগ জাতীয় বিদ্যালয়’ প্ৰতিষ্ঠা৷

৭ আগষ্ট:- মহাৰাজা মণীন্দ্ৰচন্দ্ৰ নন্দীৰ অধ্যক্ষতাত কলিকতাৰ কাছিম বজাৰৰ টাউন হলত প্ৰতিবাদী সভা৷ ছাত্ৰসকলে সভাত মুকুন্দ্ৰ দাসৰ ‘হে বংগ জননী, স্বর্ণ প্ৰসবিনী..’ গীত পৰিৱেশন৷ সুৰেন্দ্ৰনাথ বন্দ্যোপাধ্যায়ৰ নেতৃত্বত ‘ছাত্ৰ সংসদ’ গঠন৷

২৩ ছেপ্তেম্বৰ:- কলিকতাৰ ৰাজাবজাৰত হিন্দু মুছলীম সকলোৱে প্ৰতিবাদী সভাত অংশগ্ৰহণ৷ সভাপতি কৰিছিল আব্দুল ৰছুলে৷ উপস্থিত আছিল হালিম গজনবী, লিয়াকৎ হুছেইন আদি৷ ঐতিহাসিক পদযাত্ৰা৷

১০ অক্টোবৰ:- ভাৰত চৰকাৰৰ মুখ্য সচিব আৰ এইচ কার্লাইলে জাননী জাৰি কৰি ছাত্ৰসকলক আন্দোলনত ভাগ নলবলৈ আহ্বান জনায়৷

১৬ অক্টোবৰ:- শোকদিৱস পালন৷ (বছৰজোৰাকৈ পালন)  * ৰামেন্দ্ৰসুন্দৰ ত্ৰিবেদীৰ প্ৰস্তাৱত সেইদিনা বংগদেশত পাকঘৰ বন্ধ ৰাখিছিল৷ * হিন্দু-মুছলমান উভয়ে ৰাখীবন্ধনত অংশ লৈছিল৷ * স্বদেশী বস্তু ব্যৱহাৰৰ প্ৰস্তাৱ আখৰে আখৰে গ্ৰহণ৷ ছাত্ৰ সংগ্ৰাম সমিতিৰ নিদের্শমর্মে বংগভংগ উঠাই নোলোৱা পর্যন্ত খালী ভৰিৰে বিদ্যালয়লৈ অহাযোৱা কৰাৰ সিদ্ধান্ত৷ * আৱেলি হৰতাল পালন৷ দোকান পোহাৰ, অনুষ্ঠান-প্ৰতিষ্ঠান, বাছ-ট্ৰাম বন্ধ৷ * আনন্দমোহন বসুৱে (জাতীয় কংগ্ৰেছৰ ১৮৯৮ৰ সভাপতি) সকলোকে আন্দোলনত জপিয়াই পৰিবলৈ আহ্বান জনায়৷

৪ নৱেম্বৰ:- ৰবীন্দ্ৰনাথ ঠাকুৰৰ সভাপতিত্বত কলিকতাৰ পটলডাঙা মল্লিকবাৰীত অনুষ্ঠিত ছাত্ৰসভাত ‘এণ্টি চার্কুলাৰ ছ’চাইটী' গঠন ৷

৮ নৱেম্বৰ:- ৰংপুৰত দ্বিতীয়খন জাতীয় বিদ্যালয় স্থাপন৷

১৭ ডিচেম্বৰ:- আৰ চি দত্তৰ সভাপতিত্বত বাৰাণসীত অনুষ্ঠিত ‘ভাৰতীয় উদ্যোগ সন্মিলন’ত স্বদেশী উদ্যোগসমূহৰ প্ৰচুৰ সম্ভাৱনীয়তা সর্ম্পকে দেশবাসীক সজাগ কৰিছিল৷

১৯০৬:- ১১ মার্চত ৰাসবিহাৰী বসুৰ অধ্যক্ষতাত ‘জাতীয় শিক্ষা পৰিষদ’ গঠন৷

১৩ এপ্ৰিল:- লর্ড মিণ্টোৱে মুছলমান জনগণ সুকীয়া ৰাজনৈতিক সা-সুবিধা প্ৰদানৰ ইংগিত প্ৰদান৷

১৫ আগষ্ট:- বংগীয় জাতীয় মহাবিদ্যালয় অৰবিন্দ ঘোষৰ অধ্যক্ষতাত স্থাপন৷ ১২ ডিচেম্বৰত বিশ্ববিদ্যালয়লৈ উন্নীত৷

১ অক্টোবৰ:- আগা খাঁৰ নেতৃত্বত ৩৫ জনীয়া মুছলমান সঁজাতী দলে চিমলাত মুছলমানৰ সুকিয়া সাংবিধানিক অধিকাৰ বিচাৰি মিণ্টোৰ ওচৰত আৱেদন দাখিল৷

৩০ ডিচেম্বৰ:- ঢাকা ৰাজদৰবাৰত নৱাব ছলিমউল্লাৰৰ সভাপতিত্বত অনু্ষ্ঠিত সভাত ‘সর্বভাৰতীয় মুছলিম লীগ’ গঠন৷

কলকাতাত অনুষ্ঠিত জাতীয় কংগ্ৰেছৰ সভাত সভাপতি দাদাভাই নৌৰজীয়ে প্ৰথমে ‘স্বৰাজ’ দাবী উত্থাপন কৰে৷  

১৯০৭:- অবনীন্দ্ৰনাথ ঠাকুৰৰ প্ৰচেষ্টাত ‘বংগীয় কলা পৰিষদ’ গঠন৷ পাশ্চাত্য প্ৰভাৱমুক্ত নিভাঁজ ভাৰতীয় চিত্ৰকলাৰৰ সাংস্কৃতিক ভেটি গঠন৷ ‘বংগ মাতা’ ছবি অংকন৷ সেইখন ছবি ভগ্নী নিবেদিতাই ‘ভাৰত মাতা’ ৰূপ প্ৰদান কৰে৷

১৯০৯:- মর্লে-মিণ্টো সংস্কাৰ আইন অনুসৰি মুছলমানসকলৰ বাবে পৃথক নির্বাচনৰ সুবিধা৷

১৯১০:- মার্চত মুছলিম লীগৰ কার্যালৰ ঢাকাৰ পৰা লক্ষ্নৌলৈ স্থানান্তৰিত৷

১৯১১:- ইংৰাজ চৰকাৰে ১২ ডিচেম্ববৰত বংগ ভংগ একত্ৰিকৰণ কৰিবলৈ বাধ্য৷ ফলাফল-

ক) জাতীয় কংগ্ৰেছৰ যোগেদি স্বদেশী আৰু স্বৰাজৰ দাবীত সমগ্ৰ ভাৰতবাসী একত্ৰিত হোৱাৰ সুযোগ৷ একমাত্ৰ গণসংগ্ৰামৰ মাদিহে ভাৰতীয়ৰ উন্নতি সম্ভৱ’ ধাৰণা গাঢ়৷

খ) অসম মুখ্য আয়ুক্তৰ তলতীয়া প্ৰদেশত পৰিণত৷

গ) অসমৰ ৰাজধানী শ্বিলঙলৈ পুনৰ স্থানান্তৰিত৷

ঘ) ভাৰতবর্ষৰ ৰাজধানী কলিকতাৰ পৰা দিল্লীলৈ স্থানান্তৰ৷

তথ্যকোষ

ক) কাকত আৰু দম্পাদক:- ১. বেংঙ্গলী (সুৰেন্দ্ৰনাথ বন্দ্যোপাধ্যায়, ১৯০৪) ২. সঞ্জীৱনী (কৃষ্ণকুমাৰ মিত্ৰ, ১৯০৬) ৩. হিতবাদী (কালীপ্ৰসন্ন কাব্যবিশাৰদ আৰু যোগেন্দ্ৰনাথ বিদ্যাভূষণ, ১৯০৫) ৪. যুগান্তৰ (ভূপেন্দ্ৰনাথ দত্ত, ১৯০৬/ ক্ষুৰধাৰ সমালোচনা লিখা বাবে সম্পাদকল পুলিচে কঠোৰ শাস্তি দিছিল৷ মাতৃ ভুবনেশ্বৰী দেৱী (স্বামী বিবেকানন্দৰো মাতৃ) য়ে দুখ নকৰি সকলো নাৰীক আন্দোলনত ভাগ লবলৈ আহ্বান জনাইছিল) ৫. সন্ধ্যা (ব্ৰক্ষ্মবান্ধব উপাধ্যায়, ১৯০৬) ৬. দি ডন (সতীশ চন্দ্ৰ মুখোপাধ্যায়, ১৯০৬/ সম্পাদকে ৰবীন্দ্ৰনাথ আাৰু চাৰুদাস বন্দ্যোপাধ্যায় লগ লাগি ছাত্ৰ সকলৰ মনত দেশাত্মক বোধ সৃ্ষ্টি কৰিবৰ বাবে ‘ডন ছ’চাইটি গঠন) ৭. সু-প্ৰভাত (কুমুদিনী মিত্ৰ, ১৯০৬/মহিলা আলোচনী) ৮. বন্দে মাতৰম (অৰবিন্দ ঘোষ, ১৯০৫) ৯. সৰলা দেৱী চৌধুৰণী (ভাৰতী, ১৯০৭)

খ) নাটক:- ১. পলাশীৰ পায়চিত্ত (ক্ষীৰোদ প্ৰসাদ),২-৩. চিৰাজউদ্দৌলা আৰু মিৰ কাছিম (গিৰীশ ঘোষ), ৪ চাব্বাস বাঙালী (অমৃতলাল বসু), ৫. বংগৰ অংগচ্চেদ (অমৰেন্দ্ৰ নাথ দত্ত)

গ) গ্ৰন্থ:- জাপানী বীৰ (স্বর্ণকুমাৰী দেৱী) ২. জয় সংগীত (প্ৰমথনাথ ৰায়চৌধুৰী ৩. নব্য ভাৰত (কীতিকচন্দ্ৰ দাশগুপ্ত) ৪. বংগলক্ষীৰ ব্ৰতকথা (ৰামেন্দ্ৰসুন্দৰ ত্ৰিবেদী)৷