কিতাপ ৯৯৮৭

 মৃত্যুঞ্জয়- বীৰেন্দ্ৰ কুমাৰ ভট্ৰাচার্য্য

প্ৰথম প্ৰকাশ- জুলাই ১৯৭০ (অষ্টম প্ৰকাশ ২০১৫) চন্দ্ৰ প্ৰকাশ
মূল্য- ২৫০/ মুঠ পৃষ্ঠা- ২৮০

জ্ঞানপীঠ বঁটা প্ৰাপক প্ৰথমখন অসমীয়া গ্ৰন্থ৷ উপন্যাসখন সর্ম্পকে উপন্যাসিকে উল্লেখ কৰি গৈছে এইদৰে- “এই উপন্যাসখনত বর্নোৱা ঘটনাৰ কাল ১৯৪২ চন৷ চৰিত্ৰসমূহ কাল্পনিক৷ অৱশ্য ইয়াত স্বাধীনতাৰ শেষ আন্দোলনৰ চিৰস্মৰণীয় ঘটনাৱলীৰ আভাষ আৰু চিত্ৰণ আছে৷ ই ইতিহাস নহয়৷ নিজৰ কালত ঘটা ঘটনাৰ আলম লৈ ৰচা কাহিনীহে৷ এই ঘটনাবোৰ আন যুগৰ মানুহে অথবা ঐতিহাসিকে আন ধৰণে চাব আৰু সেইবোৰৰ বেলেগ বাখ্যা দিব৷ কিন্তু তথাপি ৰচকে নিজে দেখা সেই মহৎ জাগৰণ, তাত লিপ্ত হৈ অনুভৱ কৰা উত্তোলনৰ ভাৱ আৰু তাৰ মাজদি প্ৰত্যক্ষ কৰা স্বপ্ন- এইবোৰ জনাবলৈ অন্যযুগৰ লেখক বা বুৰঞ্জীবিদ সমর্থ হব বুলি আমাৰ ধাৰণা নহয়৷ সেইবিলাক অভিজ্ঞতা কোৱাৰ অধিকাৰ কেৱল সমকালীন লেখকৰ৷ দেখা, লিপ্ত হোৱা আৰু অনুভৱ কৰাৰ সুবিধা প্ৰত্যেক কালে কেৱল নিজৰ মানুহকহে দিয়ে৷ আন কালৰ বিদ্বানে অথবা কাহিনী লেখকে এইবোৰ ঘটনাক হয়তো ভিন্ন ৰূপে চাব৷ কিন্তু এই উপন্যাসখনত ফুটি উঠা ৰূপ স্বাধীনতাৰ সাধনা কালৰ৷ সেই সাধনাৰ মহত্ত্ব আৰু একক অনুভুতিৰ যিসকল অধিকাৰী হৈছিল, সেই সকলৰ আত্মাৰ যৎসামান্য চিনাকি ইয়াত আছে৷ মানৱ-মুক্তিৰ সাধনাতকৈ মানুহৰ সমগ্ৰ সত্ত্বা আৰু চিত্ত আলোড়িত কৰা আন কিবা কোবাল সাধনা আছে বুলি ধাৰণা কৰা টান৷ এই সাধনাইহে মানৱ-সমাজ আৰু মানৱ-চিত্তৰ দ্ৰুত ৰূপান্তৰ সাধে৷”

উপন্যাসখনৰ আৰম্ভণিৰ পৰা একাংশ-

 

“কেঁচা বৰলক জোকাই ল’লে গা সাৰিবলৈ টান’ কথাষাৰ কৈছিল ভিভিৰামে৷ আঁঠুমুৰীয়া চুৰীয়া, হাতখৰা বগা খদ্দৰ কামিজ, ভৰিত এযোৰ আনিবৰে পৰা পলিচ নকৰা দগধা কাবুলী জোতা আৰু কেঁকোৰা-চুলীয়া, জোঙানকীয়া, মিঠাবৰণীয়া মুখত এটা টলকিব নোৱাৰা শান্ত চেহেৰা৷ সিহঁত তিনিটা নামনিৰ ৰে’লত কামপুৰৰ পৰা আহি জাগিৰোডত নামি নাৱত ক্ৰমশীর্ণা কপিলী পাৰ হৈ কোৱাকুবিকৈ খোজ দিছিল লুংলুঙীয়া খৰাং বাটেদি দৈপাৰলৈ৷ পঁচিশ মাইলমান হব বাটছোৱা৷ মাজতে মনহা মৌজা৷ শান্ত উদ্বেগহীন হৈ পৰিছিল মন, কাৰণ মনহা পাৰ হোৱাৰ পিছৰে পৰা প্ৰায় গোটেই বাটছোৱা ঘন হাবিয়নি, বাটৰ দুয়োকাষে পাহাৰ অথবা বননি, নেদেখালৈকে হাবি, দলনি অথবা মুকলি পথাৰ৷ সোফালে দূৰলৈ জিলিকিছিল কিছুমান চৰ৷
          ধনপুৰ লস্কৰ চফল ডেকা৷ ৰবাব টেঙা যেন কেটোৰ ক’লা গোফঁযুক্ত গোল মুখখন৷ বেকব্ৰাছ কৰা চুলিৰে সৈতে অতিকায় বীর্যবান দেহটোৰ অবিস্মৰণীয় বৈশিষ্ট্য হৈছে বিশাল লোচনৰ দৃষ্টি৷ সেই দৃষ্টিত যেন সংবর্তক অগ্নিহে বিৰাজ কৰিছে এনে লাগে৷ অশেষ চেষ্টাৰ বলতো হাইস্কুলৰ ডেওনা পাৰ হ’ব নোৱাৰা, ধুমপানাসক্ত কিন্তু ভ্ৰাম্যমাণ গ্ৰহৰ দৰে নিয়ত গমনশীল এই তৰুণৰ মনত একুৰা জুই জ্বলি আছিল৷ সেই গোপন ব্যথাৰ জুই দ্বিতীয়জনৰ চক্ষুগোচৰ হোৱা নাছিল৷ আজি ভ্ৰমণ দুষ পাতলাবৰ বাবে আৰু আসন্ন বিপদসংকুল কতর্ব্য সম্পাদনত ঘনে ঘনে ৰোমাঞ্চিত হোৱা মনক ভিন্নমুখী কৰিবৰ অর্থে ধনপুৰে মনহা মৌজা পাৰ হৈ পোৱা আবেলিৰ ৰ’দে পোহৰাই থোৱা নিৰাপদ অৰণ্যখনত মনৰ সঞ্চিত দুখৰ কথা আন দুজন বন্ধুৰ আগত প্ৰকাশ কৰিছিল (পৃষ্ঠা-১)

                          বীৰেন্দ্ৰ কুমাৰ ভট্ৰাচাৰ্য

উপন্যাসখনৰ বিষয়ে গোটচেৰেক লেচেৰী

১. জ্ঞানপীঠ বঁটা প্ৰাপক প্ৰথম অসমীয়া গ্ৰন্থ ‘মৃত্যুঞ্জয়’ চন্দ্ৰপ্ৰসাদ শইকীয়া সম্পাদিত ‘অসমীয়া’ত বীৰেন্দ্ৰ কুমাৰ ভট্ৰাচার্যৰ উপন্যাস ‘মৃত্যুঞ্জয়’ প্ৰথমে প্ৰকাশ হৈছিল৷ ১৯৬৮ চনত প্ৰকাশিত গ্ৰন্থখনত উপন্যাসিকে ১৯৪২ চনৰ সময়ছোৱাত তথা ইয়াৰ লগত জড়িত স্বাধীনতাৰ সত্য ঘটনাসমূহক লৈ উপন্যাখনৰ জুমুঠিটো নির্মাণ কৰিছিল৷ ১৬ টা খণ্ডত বিভক্ত উপন্যাসখনৰ নায়ক ধনপুৰ৷ নায়কে ব্ৰিটিছৰদ্বাৰা ধর্ষিতা শুভদ্ৰাক চিকিৎসা কৰাই পিচত বিবাহ কৰায়৷ গোঁসাই চৰিত্ৰটোৰ যোগেদি বিপ্লৱী নেতাসকলক প্ৰতিনিধিত্ব কৰাইছে৷

 

২. ১৯৬৯ চনত উপন্যাসখনে ভাৰতীয় সাহিত্যৰ সর্বোচ্চ সন্মানীয় জ্ঞানপীঠ বঁটা লাভ কৰে৷ ১৯৬৫ চনৰ পৰা দি অহা পুৰস্কাৰটো মালায়ালাম সাহিত্যিক জি. শংকৰ কুৰূপে প্ৰথমবাৰৰ বাবে লাভ কৰে৷ ভট্ৰাচার্যই লাভ কৰা বছৰ পুৰস্কাৰ প্ৰদান সমিতিৰ সভ্যসকল আছিল ক্ৰমে- ড° ভি. কে. গোকক (সভাপতি), ড° নীহাৰৰঞ্জন ৰায়, অধ্যাপক এন. ভি. ৰাজাধ্যক্ষ, অধ্যাপক জয়লাল কৌল, ড ৰবীন্দ্ৰকুমাৰ দাশগুপ্ত, ড° মাসুদ হুছেইন, ড° নাৰায়ণ মেনন, ড° মহেশ্বৰ নেওগ আৰু জ্ঞানপীঠৰ মূল ন্যাসৰ ফালৰ পৰা দুর্গা জৈন আৰু লক্ষ্মীচন্দ্ৰ জৈন৷ তেতিয়ালৈ এই বঁটা ১১ টা ভাষাৰ মাজত প্ৰতিযোগিতা হয় (বর্তমান সংবিধান স্বীকৃত ২২ টা ভাষাৰ যিকোনো সাহিত্যিকক প্ৰদান কৰে (১৯৮২ চনলৈ এখন বিশেষ কিতাপক প্ৰদান কৰা প্ৰথা আছিল)৷ শেষ পর্যায়ৰ বিচাৰলৈ অহা পুথিকেইখন সদস্য সকলে ইংৰাজী বা হিন্দী অনুবাদত সমীক্ষা কৰিব লাগে উপদেষ্টা সমিতিবোৰৰ মূল ভাষা জনা সকলৰ সমালোচনা আগত ৰাখি৷ উপন্যাসখনে জ্ঞানপীঠ লাভ কৰা সর্ম্পত নেওগে আত্মজীৱনীত উল্লেখ কৰিছিল, “...ইতিমধ্যে তিনিবাৰলৈ জ্ঞানপীঠ বঁটা পোৱা শক্তিশালী এই তিনিটা ভাষা (হিন্দী, বঙলা, কন্নড়) ১৯৭৯ চনৰ পঞ্চদশ পুৰস্কাৰৰ প্ৰতিযোগিতাত নামিব নোৱৰা হ’ল৷ সেয়া বাদ দি নির্বাচ্য আঠটা ভাষাৰ পৰা অহা অনুমোদনৰ ভিতৰত আমাৰ সমিতিয়ে অসমীয়া, উর্দু, মাৰাঠী আৰু মালায়ালম ভাষাৰ চাৰিখন কিতাপ বাছি উলিয়ালে৷ শেষ পর্যায়লৈ অসমীয়া আৰু উর্দু খনেই থাকিল — বীৰেন্দ্ৰকুমাৰ ভট্ৰাচার্যৰ উপন্যাস ‘মৃত্যুঞ্জয়’ আৰু কুৰাটুৱাল আইন হাইদৰৰ ‘পাতঝাৰ কী আৱাজ’ গল্পৰ কিতাপ৷ ... আনফালে অসমীয়া আৰু উর্দু দুইটা ভাষাই তেতিয়ালৈকে পুৰস্কাৰ এবাৰো পোৱা নাই৷ সভাপতিয়ে ড° দাসগুপ্তক উপন্যাসখনৰ আৰু ড° হুছেইনক গল্পৰ কিতাপখনৰ একোটা মূল্যায়ণ কৰিবলৈ অনুৰোধ কৰিলে, আৰু তেওঁলোকৰ দুজনৰ সমালোচনা দুটা পালত দুইখন কিতাপৰ তুলনামূলক মান নির্ণয় কৰাৰ ভাৰ মোৰ ওপৰত অর্পণ কৰিলে৷ টান কাম৷ দুইজন লেখক সমবয়সৰ৷ দুইজনৰ নিজ নিজ ভাষাৰ সাহিত্যত সমতুল্য আসন৷ দুইৰো কথন ভঙ্গি আৰু বিষয় বিস্তাৰত পাৰদর্শিতা৷ মানুহৰ সহানুভূতিশীল চিত্ৰেৰে মানুহৰ কাহিনী কোৱাত দুইজনৰে ডাঠ অভিজ্ঞতা৷ হাইদৰে ভাৰতৰ আৰু বিদেশৰ (পাকিস্তান,, ফিলিপাইন আদি) বৰ বৰ চহৰত স্বসৃষ্ট চৰিত্ৰবোৰৰ লগত ঘূৰিছে, য’ত হয়তো পৃথিৱীৰ সেউজ লু্প্ত হৈ গৈছে৷ বীৰেন্দ্ৰকুমাৰ দেশৰ নিসর্গৰ মাজৰ দেশৰ মানুহৰ সুখ দুখৰ লগতে আছে৷ সকলো ফঁহিয়াই মই দাশগুপ্তৰ কথা আনি শেহত ক’লো, ‘যদিও “মৃত্যুঞ্জয়” মহৎ উপন্যাস নহয়, বিবিধ বিশেষত্ব-যুক্ত ই এখন ভাল উপন্যাস নিশ্চয়৷’ আৰু ইয়াৰ অৱয়বত এক গাম্ভীর্য আৰু জীৱনৰ সূক্ষ্ন এটি দর্শন বর্তি থকা বাবে উপন্যাসখনিকে ওপৰ ঠাই দিব লাগিব৷ পুৰস্কাৰ প্ৰদান সমিতিয়ে মোৰ অভিমত সহজভাৱে গ্ড়ণ কৰিলে৷ মোৰ পুৰণি ছাত্ৰ বীৰেনে পঞ্চদশ জ্ঞানপীঠ পুৰস্কাৰ লাভ কৰিলে৷”

৩. উষাৰঞ্জন ভট্ৰাচার্য আৰু দৃষ্নপ্ৰসাদ সিং মগধে উপন্যাসখন বাংলা আৰু হিন্দীলৈ অনুবাদ কৰাৰ বিপৰীতে ধীৰেন্দ্ৰনাথ বেজবৰুৱাই একে নামত ইংৰাজীলৈ অনুবাদ কৰিছে৷  

৪. কামপুৰত ৰে’ল বগৰোৱা কাণ্ড:- ১৯৪২ চনত ৱার্ধা কংগ্ৰেছ কমিটিৰ সভাত গৃহীত ভাৰত ত্যাগ আন্দোলন ‘কৰিম কিম্বা মৰিম; বাণীৰে সমগ্ৰ দেশতে সিঁচৰিত হৈ পৰে৷ নগা়ঁও জিলাতো আন্দোলনৰ প্ৰভাৱ পৰে৷ ২৩ আগষ্টৰ গভীৰ নিশা কামপুৰ ৰে’ল ষ্টেচনৰ ওচৰত ৰে’ললাইন উঠাই দিয়াত এখন মালগাড়ীৰ কেইবাটাও ডবা বাগৰি পৰে৷ পিছদিনা ডিমৌ (ফুলগুৰি আৰু বেবেজীয়াৰ মাজত) ত ৰে’ল লাইন উঠাই দিয়াত আন এখন ৰ’ল বাগৰি পৰে৷ একে বছৰৰে ২৪ নৱেম্বৰত সন্ধিয়া ৭ বজাতেই আছাম বেংগল ৰে’ল এখন পাণবাৰী-পানীখাইতি ষ্টেচনৰ মাজত লাইনচ্যুত হয়৷ ৰে’ল বগৰোৱা কাণ্ডৰ নায়ক আছিল পৰমানন্দ গোস্বামী আৰু দৈময়ন্তি দেৱীৰ ডাঙৰ সন্তান মহানন্দ দেৱ গোস্বামী৷ মহদা গোসাঁই নামেৰেও জনাজাত গোস্বামীৰ কণিষ্ঠ ভাতৃ আছিল ভাষাচার্য গোলোকচন্দ্ৰ গোস্বামী৷ গোস্বামীৰ লগতে পুলিচে সন্দহ কৰিছিল ভিবিৰাম বৰা, মাণিকচন্দ্ৰ বৰা, ধনপুৰ লস্কৰ, ৰূপৰাম সূত, দধি বৰদলৈ, বেণু ডেকা, কামেশ্বৰ বৰদলৈ, ভোগৰাম ডেকা, মণ্টু কেওট লৱৰাম মেধি আদি৷ মহদা গোঁসাইৰ ৰে’ল বগৰোৱা ঘটনাক বিষয় হিচাপে লৈ ড° বীৰেন্দ্ৰ কুমাৰ ভট্ৰাচার্যই ‘মৃত্যুঞ্জয়’ উপন্যাসখন লিখিছিল৷ উপন্যাসখনত পোৱা যায়, ....ৰে’লখন ঘোৰখাই গৈছিল কেঁকুৰিটোত৷ কেঁকুৰিটোৰ সোমাজতে ফিচপ্লেট খোলা ভাল হ’ব৷ ওচৰৰ ইয়াত সৰু এটা নমা বাটৰ দৰেও দেখিলো৷ বোধহয় আমাৰ ইহঁতেও তাত ফিলপ্লেট খুলিব লাগিব বুলি ঠিক কৰিছিল৷ সেই কাৰণে বাটটো কাটি লৈছে৷ সেইছোৱাত ৰে’ল লাইনটো ঘূৰাৰ খুড়াৰ দৰে৷ আমাৰ ফালৰ গৰাটো প্ৰকাণ্ড ওখ৷ সিফালেও গৰা, কিন্তু ঠাইতে হোলা৷ খুউব সুচল ঠাই৷ আৰু ক’ত কোন থাকিব তাৰো এটা আন্দাজ কৰিলো৷ মই সিফালে পাৰ হৈ থাকিমগৈ৷ তল টুকুৰা আন্ধাৰ৷ তলত থাকিলে সূর্য্যৰ পোহৰ দেখা নাযায় (মৃত্যুঞ্জয়, পৃষ্ঠা-১৬২)

৫. উপন্যাসখনৰ আধাৰতে ১৯৮২ চনত আৰাধনা থিয়েটাৰে একে নামত নাটক মঞ্চস্থ কৰে৷ মঞ্চত মহদা গোসাঁই চৰিত্ৰটো ৰূপায়ণ কৰে অভিনেতা জ্ঞানদা বৰাই (১৯৩৭-২০১৯) ৷ ১৯৯০ ৰ দশকত ছবি পৰিচালক চাৰুকমল হাজৰিকাই উপন্যাসখনৰ আধাৰত  ‘দূৰদর্শন (ডি ডি নেশ্বনেল) ৰ বাবে একে নামত এখন হিন্দী ধাৰাবাহিক নির্মাণ কৰিছিল৷ ৰামানন্দ সাগৰৰ ‘ৰামায়ণ’ ত ৰাম চৰিত্ৰৰ ‘অৰুণ গোভিলে’ মহদা গোঁসাই, ধনপুৰ চৰিত্ৰত ইৰফান খানে অভিনয় কৰিছিল৷ নায়িকাৰ চৰিত্ৰত ভাগিৰথী৷